Levent Kemal

Suriye’de devrim iddiası ile yola çıkan kitleler ile rejim arasındaki mücadele iç savaşa dönüştüğünde Halep halen bir ticaret kenti olma özelliğini korumaya çalışıyordu. Halep’in devrime geç katılmasında kuşkusuz Halep’in jeopolitik ve sosyolojik durumu etkiliydi. Kent ticari bir geçiş noktası olması sayesinde yüksek refahı ile dikkat çekiyordu. Böyle bir kentin Suriye’de gösterilerin çatışmalara dönüştüğü evrede sessiz kalışı çok dikkat çekmemişti.  Ancak tarafların gözü her zaman Halep üzerindeydi.

Halep mali refahının saltanatını ülkedeki karışıklıklara rağmen sürdürmeyi 2014’ün ortalarına kadar denedi. Bu durum aslında hem Suriye’nin geçirdiği siyasi evrelerin hem de Halep’in doğasının sonucuydu.

Devrimci kalkışma ve ardından gelen çatışma sürecine oldukça geç katılan Halep, Watenpaugh ve bölge ile ilgili modern döneme geçişi araştıran pek çok yazarın dikkat çekiği gibi, birden çok ticari yolun yanı sıra birçok etnik grubun da kesişme noktasıydı. Bu açıdan kent çok sesli bir yapıya sahipti.¹ Keith Watenpaugh, Cleansing the Cosmopolitan City: Historicism Journalism and the Arab Nation in the Post- Ottoman Eastern Mediterranean, Social History, Vol. 30, No. 1, Osmanlı’nın Suriye’den çekilmesinin ardından çok farklı politik akımlara maruz kalan Şam gibi Halep’te de siyaset parçaların ittifakı idi.² Konuyu daha yakından incelemek için: James Gelvin, Divided Loyalties: Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Empire, Berkeley: University of California Press. 1998 Osmanlı’nın ardından Halep; ulus bilinci, Arap devrimi ve birlikten daha çok hayatta kalmanın yollarını arıyordu.³ Bu konuda araştırmacı Sluglett, Fransa, Suriye ve Lübnan adlı kitabının “Will the Real Nationalists Stand Up?” bölümünde Halep’in Osmanlı sonrasındaki karmaşada bir ulus bilincinden çok özerklik çabası ile yetindiğini ifade eder. Peter Sluglett, Will the real nationalists stand up? the political activities of the notables of Aleppo, 1918-1946  

Pek çok bölge bağımsızlık akımlarını şiar edinip mücadele ederken Halep kısa süreli Şerif Hüseyin hakimiyetinde bile kendi çatışmalarını yaşamıştı. Fransız işgali tehdidi bile Halep’i tek bir çatı altında birleştirememişti. Eski bir İttihat ve Terakki bürokratı ve aynı zamanda Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’ın topladığı Büyük Suriye Kongresi üyesi olan İbrahim Hananu⁴ Mehmet Akif Okur, Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye’de Fransız Mandası, Bilig, Kış / 2009, sayı 48; Joel Veldkamp, The 1926 Elections in Aleppo: A Moment of Crystallization ile Faysal arasındaki ittifak içinde dahi çekişme yaşanmıştı.⁵ James Gelvin, Divided Loyalties: Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Empire, Berkeley: University of California Press. 1998

Fransız manda yönetiminden önceki süreçte, Osmanlı tasnifine göre, Halep’in gayri Müslimleri bölgeyi domine eden İngilizler ile sahil bölgelerinde konuşlu Fransızlar arasında git-gel yaşıyordu. Avrupa ile olan ilişkileri sayesinde gayri Müslim Araplar ve diğer etnik gruplar milliyetçiliği bölgeye taşıyor⁶ Joel Veldkamp, The 1926 Elections in Aleppo: A Moment of Crystallization fakat Arap nüfusun genelinde güçlü bir temele sahip olan İslam’ın etkisinden çekiniyorlardı.⁷ Bu konuda Watenpaugh ‘un Fransız manda yönetimi altına giren Halep’te manda yönetiminin ilk Cuma namazından 1924’te Türkiye’de hilafetin kaldırılmasına kadar hutbelerin hilafet ve Osmanlı sultanları adına verildiği notu fikir vericidir. Aktaran: Veldkamp, a.g.m Bu kampların birbiri ile olan geçişken ilişkisi ise Halep’in politik tercihlerindeki kaygan zemini açıklıyordu. Bu konuda 1911 yılında İngiliz konsolosu Gerard Lowther’in yazdığı rapor bu zemini tasvir etmektedir. Lowther raporunda, “Ne üzücü ki Halep iki kampa bölünmüş durumda, bir yanda Müslüman toprak sahipleri ve eşraf diğer tarafta Müslüman işçiler, devlet görevlileri ve Hristiyanlar,”⁸ Keith David Watenpaugh, Being Modern in the Middle East: Revolution, Nationalism, Colonialism, and the Arab Middle Class, s.106, Princeton University Press, 2012 ifadelerini kullanmıştır. Bu kamplaşmaya neden olan muhtemelen Arap milliyetçiliğinin bağımsızlıkçı anlayışından etkilenseler de Osmanlı’nın geliştirdiği kent ve taşra ilişkisini kuran toprak sahibi ve tüccar merkezli yapının hedeflenen Osmanlı sonrası rejim tercihlerinden memnuniyetsizliği idi.

Fransız mandası sırasında kendi içinde kamplara bölünmüş Arap milliyetçiliğinin anti-monarşist duruşu hala Osmanlı sultanlarının hilafeti adına hutbe okuyan Halep’i mevcut karmaşa içinde çok ayrı bir yere koyuyordu. Fransızlar ise tüm bunların farkında Arap milliyetçiliğini parçalamak için fraksiyonları⁹ Arap milliyetçiliğinin doğuşu ile eş zamanlı gerçekleşen Osmanlı’nın çöküşü Suriye bölgesindeki etnik grupların milliyetçilik fikrine ihtiyatlı yaklaşmalarına neden oluyordu. Bu bir fikir çevresinde toplanan farklı grupların çözüm ve amaçlarını, milliyetçilik fikrine bakış açılarındaki farkları doğuruyordu. Bunlardan en belirgin olanı yine Halep’te Khoury’nin aktardığı durumdur. Halep’te erken Arap milliyetçiliği döneminde bazı ileri gelenler fikri ve Arap devrimini desteklerken çok ileri gitmemesi gerektiğini düşünüyordu. Bu düşüncenin arkasında ise milliyetçilik fikrinin İslam Birliği fikrini zedelediği, İslam birliğini kırdığı tezi yatıyordu. Aktaran: Khoury, a.g.e., s.104 19 numaralı dipnot ve var olan etnik – mezhepsel ayrışmaları derinleştiriyorlardı.¹⁰ Okur, a.g.e

Sömürge yönetiminin Lübnan’da Marunilere inşa ettiği devlet Arap milliyetçilerinin dayandığı ‘Büyük Suriye’ idealini baltalayıp milliyetçiler arasında dini ayrılıkları gündeme taşıyordu.¹¹ Daniel Pipes, Greater Syria: the history of an ambition, s.62, Oxford University Press, 1990 Bu ayrılık Halep’te halihazırda yaşanan kamplaşmada da kendisine yer buluyordu.

Müslüman toprak sahibi ve eşraf büyük bir kitle olan Müslüman işçi sınıfından taraftar toplayabiliyordu ama bu gücü Fransız yanlısı politik tercihlerini konsolide etmekte kullandığı için önderlik rolünü yitiriyordu. Diğer taraftan Hristiyan Araplar da Hananu Devrimi sırasında Fransa ve İngiltere’ye koruyuculuk talebinde¹² Veldkamp, a.g.m., s.8 bulundukları için inandırıcılıklarını yitirmişti ve Müslüman elitlerle giriştikleri iktidar mücadelesi Halep’te bağımsızlıkçı akımı güçsüzleştiriyordu. Hristiyan Araplar, kendilerine yönelen Avrupa merkezlilik eleştirisine karşılık Arap bağımsızlık hareketi öncüsü olarak kabul edilen Kral Faysal’ın aldığı İngiliz desteğini ileri sürüyorlardı. Khoury bu konuda Hristiyan Arap milliyetçilerinin Avrupa birikimine olan düşkünlükleri nedeniyle Müslümanlarla bölünmeyi körükleyen bir tavra sahip olduklarını söyler.¹³ Philip Khoury, Syria and The French mandate: The Politics of Arab Nationalism 1920 – 1945, s. 28, Princeton University Press, 1987

Bu olgu Halep açısından daha gözle görülür bir durumdu. Osmanlı’ya karşı hızla yükselen Arap milliyetçiliğinin çöküşündeki etnik-mezhep ayrım kendisini Fransız işgalinin ilk anlarında ve sonraki tüm süreçlerde hissettirdi.¹⁴ Fransız güçleri Halep’e girmeden hemen önce Faysal döneminde ittifak halinde bir araya gelmiş olan Arap milliyetçilerinin kurduğu Ulusal Savunma komitesinin yöneticileri kentten ayrılmış ve kent savunmasını Bab El Neyrab’ tan kent içine giren üç bin kadar aşiret savaşçısı ile kentin surları dışında Fransızlarla savaşmayı bekleyen Ankara hükümeti destekli İbrahim Hananu ‘ya bırakmışlardır. Bazı araştırmacılara göre komitenin kenti terk eden üyelerini çoğunluğu İngiliz destekli milliyetçilerdir. Daha detaylı bilgiler için bkz: James L. Gelvin, Divided Loyalties: Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Empire, University of California Press, 1999